Istraživanja u fudbalu, hokeju na ledu, umetničkom klizanju, borilačkim veštinama, rvanju i trčanju na srednjim distancama pokazuju da se vrhunski sportisti u ovim sportovima dosledno razlikuju od manje uspešnih po tome koliko su godina (i sati) proveli u promišljenom, svrhovitom ili za sport specifičnom treningu.
Smatra se da je potrebno najmanje 10 godina ili 10.000 sati ciljanog vežbanja/treninga da bi se postigao status eksperta u nekoj oblasti. Iako izneseni podaci govore u prilog ranog uključivanja dece u sport i njihove rane specijalizacije, postoje i drugačija gledišta koja ističu negativne strane rane specijalizacije na psihološki, socijalni, fizički i celokupan sportski razvoj.
Ako su deca na samom početku bavljenja sportom (6-10 godina) uključena u visoko struktuirane sportske programe u kojima je naglasak na usmerenom (promišljenom, struktuiranom, formalnom–specijaliziranom) treningu i u kojima ima malo slobodne igre, zabave i provoda, ona brzo gube interesovanje, postaju nezadovoljna, razočarana i nemotivisana za dalje bavljenje.
Rezultat je najčešće sagorevanje, odustajanje, povređivanje, promena sporta / programa ili njegovo potpuno napuštanje.
Cote i Fraser (46) daju kritički osvrt na sledeća tri principa ili načela kojima se rukovode zagovornici rane sportske specijalizacije:
1. Elitni sportisti se, u poređenju sa manje uspešnim sportistima, ranije specijalizuju.
2. Elitni sportisti započinju na ranijim uzrastima sa treningom specifičnim za svoj sport nego manje uspešni.
3. Elitni sportisti tokom svoje karijere imaju mnogo više sati promišljenog specifičnog treninga nego manje uspešni sportisti.
Pomenuti autori navode podatke koji ova načela osporavaju. Na primer, intervjui vođeni sa gimnastičarkama govore da su i one koje nisu bile izložene ranoj specijalizaciji (na ranim uzrastima bavile su se različitim sportovima) dostigle elitni nivo izvođenja u odraslom dobu.
Isto tako, istraživanja su pokazala da drugi princip važi samo za one sportiste koji se bave sportovima u kojima se vrhunski rezultati (pik u izvođenju) postiže pre puberteta (gimnastika, umetničko klizanje, akrobatika), a ne važi za sportove kod kojih se pik u izvođenju postiže u odraslom dobu (košarka, fudbal, hokej na ledu, triatlon). Iako su brojne studije pokazale da se uspešni sportisti od manje uspešnih razlikuju po ukupnoj količini akumuliranog promišljenog treninga, noviji podaci govore da se te razlike ne pojavljuju do uzrasta od 13 godina (u fudbalu), 15 (u hokeju na travi), 18 (u rvanju) i 20 (u triatlonu). Bompa (29) naglašava značaj pravilnog razumevanja i primene načela specijalizacije kod dece i mladih.
Višestrani (multilateralni) trening je osnova iz koje se razvija specijalizacija. Odnos između višestranog i specijalizovanog treninga bi trebalo da bude pažljivo izbalansiran s obzirom na tendenciju snižavanja uzrasta na kojima se danas postiže sportsko sazrevanje.
U tabeli 5.1, koju smo preuzeli od Bompe (29) navedeni su uzrasti kada treba početi sa bavljenjem sportom, njegovom specijalizacijom, kao i uzrasti kada se postiže vrhunsko izvođenje. Da bi sadržaj, obim, intenzitet, način izvođenja treninga, pristupi i metodi obučavanja bili u skladu sa potrebama, motivima, znanjima i sposobnostima mladih ljudi s jedne strane, kao i osnovnim principima pravilnog dugoročnog sportskog razvoja s druge strane, moraju se uzeti u obzir karakteristike perioda dugoročnog sportskog razvoja u kome se sportista ili sportska grupa nalazi.
 |
| Tabela 5.1 Uzrasti na kojima se započinje, specijalizuje i dostiže vrhunsko izvođenje (28, 29) |
U literaturi je poznat Kanadski Model za DugoRočni Sportski Razvoj – DRSR (37) koji
promoviše zdrav razvoj dece i mladih kroz sport koji se odvija u sedam sekvencionalih faza:
aktivni početak (uzrast do 6 godina), osnove (6 - 8, 9 godina), obučavanje za trening (8,9 -
11,12 godina), treniranje za trening (11, 12 – 15, 16 godina), treniranje za takmičenje (15,16
– 21, 23 godina), treniranje za pobedu (18, 19 + godina) i aktivni za život (faza u koju se
može ući na svakom uzrastu).
Zainteresovani treneri detaljan opis ovih faza mogu naći u Priručniku za roditelje mladih sportista (16). Bompa (28, 29), jedan od najpoznatijih savremenih stručnjaka koji se veoma uspešno bavi suštinskim pitanjima periodizacije i programiranja svih aspekata sportskog treninga za sportiste različitih uzrasta, sportskog iskustva, vrste sporta i takmičarskih nivoa, daje jednu od najčešće korišćenih šema periodizacije dugoročnog sportskog razvoja (tabela 5.2). Tabela 5.2 Periodizacija dugoročnog sportskog razvoja i treninga dece od početka bavljenja do vrhunskog sportskog izvođenja (adaptirano prema Bompa, 28, 29)
Zainteresovani treneri detaljan opis ovih faza mogu naći u Priručniku za roditelje mladih sportista (16). Bompa (28, 29), jedan od najpoznatijih savremenih stručnjaka koji se veoma uspešno bavi suštinskim pitanjima periodizacije i programiranja svih aspekata sportskog treninga za sportiste različitih uzrasta, sportskog iskustva, vrste sporta i takmičarskih nivoa, daje jednu od najčešće korišćenih šema periodizacije dugoročnog sportskog razvoja (tabela 5.2). Tabela 5.2 Periodizacija dugoročnog sportskog razvoja i treninga dece od početka bavljenja do vrhunskog sportskog izvođenja (adaptirano prema Bompa, 28, 29)
Kao što se u tabeli 5.2 može videti, inicijalna faza se vezuje za uzrast od 6-10 godina kada
deca najmasovnije ulaze u sport, prvenstveno vođena željama i potrebama za igrom, zabavom, uzbuđenjem, druženjem, isprobavanjem i učenjem nečeg novog. Podaci našeg
istraživanja izvedenog na uzorku od preko 400 mladih sportista oba pola (7, 12) pokazuju da
najveći procenat dece, tačnije 67.8% u sport ulaze na uzrastu od 6 do 10 godina (slika 5.1).
U inicijalnoj fazi, kao i fazi formiranja sportista, Bpompa preporučuje multilateralni (višestrani) trening niskog intenziteta čiji je cilj pozitivan uticaj na sve aspekte psihofizičkog razvoja mladog sportiste. On bi trebalo da uključi različite motorne veštine (trčanje, plivanje, skakanje, bacanje, hvatanje, balansiranje, okretanje, kortljanje), da razvija fleksibilnost, ravnotežu, koordinaciju, da pozitivno doprinese funkcionisanju kardio-vaskularnog sistema i da razvije aerobne i anaerobne sposobnosti.
U inicijalnoj fazi, kao i fazi formiranja sportista, Bpompa preporučuje multilateralni (višestrani) trening niskog intenziteta čiji je cilj pozitivan uticaj na sve aspekte psihofizičkog razvoja mladog sportiste. On bi trebalo da uključi različite motorne veštine (trčanje, plivanje, skakanje, bacanje, hvatanje, balansiranje, okretanje, kortljanje), da razvija fleksibilnost, ravnotežu, koordinaciju, da pozitivno doprinese funkcionisanju kardio-vaskularnog sistema i da razvije aerobne i anaerobne sposobnosti.
Pre svega, trenažni programi u prve dve faze dugoročnog sportskog razvoja bi trebalo da budu raznovrsni, bogati različitim sportskim
sadržajima i sportovima sa kojima se deca upoznaju putem igre. Sadržaji treninga, dužina
njihovog trajanja, oprema (veličina lopte, rekviziti, teren), pravila igre i slično, bi trebalo da
budu prilagođeni uzrastu dece.
Timski rad, fer plej ponašanje, pozitivno potkrepljenje dobrog ponašanja i napredovanja, raznovrsne i zanimljive metode učenja i uvežbavanja novih veština treba da doprinesu da bavljenje sportom deci ovog uzrasta pruži pozitivna iskustva, zabavu, uzbuđenje i motivaciju za dalje bavljenjem sportom.
Za razliku od Bompe, Jan Cote i Fraser (46) daju Razvojni Model Bavljenja Sportom – RMBS (The Developmental Model of Sport Participation – DMSP) koji sadrži tri (a ne četiri kao kod Bompe) razvojne faze. To su: sempling faza ili isprobavanje sporta (detinjstvo; uzrast od 6 do 12 godina), faza specijalizacije (rana adolescencija, uzrast od 13 do 15 godina) i faza investiranja (kasna adolescencija; uzrast od 16 godina pa nadalje). U tabeli 5.3 su prikazane osnovne faze RMBS dopunjene ukupnim procentom vremena koji bi trebalo ispuniti različitim ili specijalizovanim sportskim aktivnostima i brojem sportova koji treba da budu zastupljeni u pojedinim razvojnim fazama.
U skladu sa osnovnom pretpostavkom koju je preuzeo od Ericssona - da je majstorstvo u nekoj aktivnosti usko povezano sa količinom ciljanog i promišljenog treninga i vežbanja sadržaja te aktivnosti, pa je preporučljivo da se sa specijaliziranim treningom krene što ranije, Cote specijalizaciju u trenažni proces uvodi ranije, odnosno preporučuje da se sa njom započne već na uzrastu od 13 godina (videti tabelu 5.3).
Možete primetiti da se sa prelaskom iz jedne u drugu razvojnu fazu smanjuje procenat opšteg treninga bogatog sadržajima iz velikog broja sportova sa 80% u početnoj fazi uvođenja u sport i njegovog „isprobavanja”, na 20% u godinama investiranja. Istovremeno, smanjuje se i broj sportskih aktivnosti u koje su deca istovremeno uključena, dok se procenat promišljenog treninga usmerenog na sadržaje glavnog sporta progresivno (iz faze u fazu) uvećava.
O principima koji stoje u osnovi programiranja i rada sa sportistima u svakoj fazi programa dugoročnog razvoja sportista govorićemo naknadno, tek kada se upoznate sa osnovnim karakteristikama fizičkog, psihološkog i socijalnog razvoja dece različitih uzrasnih perioda.
Periodizacija predstavlja podelu celokupnog trenažnog programa na periode u kojima se
postižu različiti ciljevi.
Mikrociklus generalno traje do 7 dana; mezociklus od 2 nedelje do nekoliko meseci, a makrociklus se odnosi na celokupan trenažni period i obično se odnosi na jednu ili dve godine.
Mezociklus je blok od nekoliko mikrociklusa koji naglašava postizanje određenih ciljeva.
Makrociklus je najduži trenažni period koji je usmeren na postizanje izuzetno važnih ciljeva
kao što je priprema i takmičenje u veoma važnom maratonu. Makrociklus sačinjavaju brojni
različiti mikrociklusi i obuhvata period od nekoliko meseci.
Timski rad, fer plej ponašanje, pozitivno potkrepljenje dobrog ponašanja i napredovanja, raznovrsne i zanimljive metode učenja i uvežbavanja novih veština treba da doprinesu da bavljenje sportom deci ovog uzrasta pruži pozitivna iskustva, zabavu, uzbuđenje i motivaciju za dalje bavljenjem sportom.
Za razliku od Bompe, Jan Cote i Fraser (46) daju Razvojni Model Bavljenja Sportom – RMBS (The Developmental Model of Sport Participation – DMSP) koji sadrži tri (a ne četiri kao kod Bompe) razvojne faze. To su: sempling faza ili isprobavanje sporta (detinjstvo; uzrast od 6 do 12 godina), faza specijalizacije (rana adolescencija, uzrast od 13 do 15 godina) i faza investiranja (kasna adolescencija; uzrast od 16 godina pa nadalje). U tabeli 5.3 su prikazane osnovne faze RMBS dopunjene ukupnim procentom vremena koji bi trebalo ispuniti različitim ili specijalizovanim sportskim aktivnostima i brojem sportova koji treba da budu zastupljeni u pojedinim razvojnim fazama.
U skladu sa osnovnom pretpostavkom koju je preuzeo od Ericssona - da je majstorstvo u nekoj aktivnosti usko povezano sa količinom ciljanog i promišljenog treninga i vežbanja sadržaja te aktivnosti, pa je preporučljivo da se sa specijaliziranim treningom krene što ranije, Cote specijalizaciju u trenažni proces uvodi ranije, odnosno preporučuje da se sa njom započne već na uzrastu od 13 godina (videti tabelu 5.3).
Možete primetiti da se sa prelaskom iz jedne u drugu razvojnu fazu smanjuje procenat opšteg treninga bogatog sadržajima iz velikog broja sportova sa 80% u početnoj fazi uvođenja u sport i njegovog „isprobavanja”, na 20% u godinama investiranja. Istovremeno, smanjuje se i broj sportskih aktivnosti u koje su deca istovremeno uključena, dok se procenat promišljenog treninga usmerenog na sadržaje glavnog sporta progresivno (iz faze u fazu) uvećava.
O principima koji stoje u osnovi programiranja i rada sa sportistima u svakoj fazi programa dugoročnog razvoja sportista govorićemo naknadno, tek kada se upoznate sa osnovnim karakteristikama fizičkog, psihološkog i socijalnog razvoja dece različitih uzrasnih perioda.
